Podstawowe informacje o gazie łupkowym

Od dawna już wiadomo, że skały łupkowe mogą zawierać znaczne ilości ropy i gazu ziemnego.  Jednak dopiero postęp technologiczny w dziedzinie odwiertów kierunkowych i szczelinowania hydraulicznego umożliwił wydobycie tych zasobów w sposób ekonomicznie opłacalny.  Złoże Barnett w Teksasie, USA, było pierwszym które zaczęto eksploatować na większa skalę, przy czym intensywne odwierty rozpoczęto dopiero w końcu lat 90tych dwudziestego wieku.

Co to jest gaz łupkowy?

Na całym świecie różne typy skał osadowych, na przykład skały piaskowcowe, wapienne lub łupkowe zawierają złoża gazu naturalnego. Skały piaskowcowe mają wysoką przepuszczalność, co oznacza, że maleńkie pory w skałach są dobrze połączone i gaz może swobodnie przepływać przez skałę. W przeciwieństwie do typu skał wymienionych powyżej, skały łupkowe zwykle charakteryzują się niską przepuszczalnością, a co za tym idzie eksploatacja gazu jest bardziej skomplikowana i kosztowna. 


Formacja

Podobnie jak ropa i węgiel, gaz naturalny w łupkach powstał z pozostałości roślin, zwierząt i mikroorganizmów żyjacych miliony lat temu. Istnieją różne teorie na temat powstania paliw pochodzenia mineralnego, ale najbardziej akceptowaną jest teoria zakładająca, że paliwa te powstały w rezultacie pogrzebania materii organicznych (takich jak szczątki roślin czy zwierząt), ich sprasowania i podgrzewania przez długi okres czasu w skorupie ziemskiej. W przypadku gazu naturalnego proces ten nazywa się termogenezą metanu.

Procesy powstawania i wytwarzania gazu wewnątrz łupków osadowych są bardzo zróżnicowane. Dla lepszego zrozumienia zasobów niekonwencjonalnych potrzebna jest nowa wiedza geologiczna, która powinna uwzględniać modelowanie zagłębia, charakterystykę petrofizyczną, czy przepływ gazu wewnątrz łupków.

Europejskie złoża gazu łupkowego objęte są badaniami prowadzonymi przez GASH, pierwszą europejską inicjatywę interdyscyplinarną. Rolą GASH jest integracja dostępnej wiedzy na temat europejskich złóż łupkowych oraz prowadzenie programu badań przewidujących formowanie się złóż gazu w wymiarze czasowym i przestrzennym.

Gdzie znajdują się złoża?

Złoża łupków występują na całym świecie w sekwencjach osadowych. Duże zagłębia osadowe nagromadzone przez miliony lat są miejscem, gdzie istnieje największe prawdopodobieństwo znalezienia pokładów łupków o wystarczającej grubości. Z pewnoscią nie wszystkie jednak złoża łupków zawierają znaczne ilości gazu naturalnego. Modelowanie geologiczne może zaprowadzić geologów prowadzących prace poszukiwawcze do obiecujących miejsc, a badania kolejnych próbek odwiertów skalnych doprowadzą w konsekwencji do uzyskania informacji odnośnie zawartości gazu w pokładach łupków.

Informacje na temat rozmieszczenia złóż gazu łupkowego są niekompletne. Wyjątkiem jest obszar Stanów Zjednoczonych, gdzie badania nad złożami gzazów niekonwencjonalnych trwają od dziesiątków lat.. Raport z 2013 roku opublikowany w USA przez EIA (Energy Information Administration, Agencja Informacji Energetycznej ) pod tytułem: "Technically Recoverable Shale Oil and Shale Gas Resources: An Assessment of 137 Shale Formations in 41 Countries Outside the United States" przedstawił w skrócie informacje o 95 zaglebiach łupkowych w 41 krajach (Rys. 1), włącznie z opisem warunków geologicznych, charakterystyki złóż i zasobów oraz działalności w poszczególnych zagłębiach.

Mapa głównych basenów z pokładami gazu łupkowego w 41 krajachRys 1: Mapa głównych basenów z pokładami gazu łupkowego w 41 krajach (EIA, 2013).


Ameryka Północna

Duże złoża gazu w Ameryce Północnej ilustruje Rys. 2. Udowodniono, że duża liczba pokładów skał łupkowych zawiera złoża gazu naturalnego, które już są eksploatowane. Produkcja gazu łupkowego na dużą skalę rozpoczęta została w USA na terenie złoża Barnett w Teksasie, pod koniec lat 90. dwudziestego wieku. 

Zasoby gazu ziemnego w Ameryce PółnocnejRys 2: Zasoby gazu ziemnego w Ameryce Północnej (IEA, 2012).


Europa

Nie jest jeszcze wiadomo czy duże pokłady łupków w Europie (Rys, 3-5) zaowocuja produkcją gazu łupkowego na dużą skalę. Dokonano już kilku próbnych odwiertów i prowadzone są badania naukowe w celu znalezienia oraz zgromadzenia danych na temat rozmieszczenia pokładów łupków i sposobu w jakim zostały one uformowane.

Wiodącą akcją w tej dziedzinie jest projekt “Złoża gazu łupkowego w Europie (GASH). Jest to pierwsza europejska inicjatywa interdyscyplinarna w dziedzinie gazu łupkowego. Inicjatywa GASH, która koordynowana jest przez GFZ, Niemieckie Centrum Nauk Geologicznych, ma na celu opracowanie bazy danych opartej na GIS (Geographic Information System – System Informacji Geograficznej) o złożach czarnych łupków. Międzynarodowa grupa ekspertów wyłoniona spośród instytucji badawczych, zespołów zajmujących się ekspertyzą geologiczną, uniwersytetów oraz konsultantów prowadzi prace nad 12. projektami badawczymi.

Perspektywiczne baseny gazu łupkowego w Europie WschodniejRys 3: Perspektywiczne baseny gazu łupkowego w Europie Wschodniej (EIA, 2013).
Baseny gazu łupkowego oraz metanu z pokładów węgla w Europie ZachodniejRys 4: Baseny gazu łupkowego oraz metanu z pokładów węgla w Europie Zachodniej (IEA, 2012).
Oszacowane baseny gazu łupkowego w PolsceRys 5: Oszacowane baseny gazu łupkowego w Polsce (EIA, 2013).

Jakie będą korzyści?

Dane szacunkowe dotyczące rozmiarów złoż łupkowych, których eksploatacja jest technicznie możliwa dla wybranych basenów w niektórych krajach europejskichRys. 1: Dane szacunkowe dotyczące rozmiarów złoż łupkowych, których eksploatacja jest technicznie możliwa dla wybranych basenów w niektórych krajach europejskich (dane uzyskane z amerykańskiego raportu "World Shale Gas Resources: An Initial Assessment of 14 Regions Outside the United States" (Swiatowe zasoby gazu łupkowego: Wstępna ocena 14 regionów poza obszarem Stanów Zjednoczonych), U.S. EIA, 2011 oraz dane uzyskane z amerykańskiej agencji EIA "Technicznie Wydobywana Ropa Łupkowa oraz Zasoby Gazu Łupkowego: Ocena 137 Pokładów Łupkowych w 41 Krajach poza Stanami Zjednoczonymi”, 2013 (Technically Recoverable Shale Oil and Shale Gas Resources: An Assessment of 137 Shale Formations in 41 Countries Outside the United States, 2013)).

Bezpieczny dopływ energii

Według danych z raportu amerykańskiej EIA opublikowanego w 2013 r., Stany Zjednoczone są w posiadaniu 567 trylionów stóp sześciennych (Tcf) gazu łupkowego, którego eksploatacja jest możliwa z technicznego punktu widzenia. Biorąc pod uwagę poziom konsumpcji energii w USA w 2012 roku, zasoby te wystarczyłyby na 22 lata. W 2011 roku, gaz łupkowy stanowił 34 % ogólnej produkcji gazu ziemnego w USA. Liczba ta może wzrosnąć do 50 % całkowitej produkcji gazu ziemnego w Stanach Zjednoczonych w 2040r., jak przewiduje się w raporcie agencji EIA „Perspektywy dla rynku energii 2013” (ang. EIA Annual Energy Outlook 2013).

Dane szacunkowe dotyczące zasobów gazu łupkowego dla krajów europejskich ilustruje Rys. 1, z którego wynika, że niektóre kraje mają bardzo duże zasoby gazu łupkowego. Warto zwrócić uwagę na fakt, że uaktualnienia danych zaprezentowanych na Rys. 1 są już dostępne: Polska: 12-27 Tcf (możliwe że nawet do 67; Polski Instytut Geologiczny, marzec 2012 r.); Niemcy: 11-71 Tcf (Niemiecki Federalny Nauk o Ziemi i Zasobów Naturalnych, styczeń 2016 r.), Wielka Brytania**: 822-2281 Tcf (British Geological Survey, lipiec 2013 r.), Dania: 0-13,4 Tcf (studium USGS, grudzień, 2013), Litwa***: 36-181 Tcf (Lazauskiene & Zdanaviciute, 2014). Mogłyby one zaspokoić długoterminowe zapotrzebowanie na gaz ze źródeł rodzimych, w sytuacji kiedy większość krajów europejskich jest w dużym stopniu uzależnionych od importu (Tab. 1: tylko Holandia, Dania i Norwegia są eksporterami gazu ziemnego).

Tab.1 Import gazu naturalnego wybranych krajów europejskich (w oparciu o dane z 2009 roku, EIA 2011).

Kraj Import (Eksport) Kraj Import (Eksport)
Francja 98% Dania (47%)
Niemcy 84% Szwecja 100%
Holandia (38%) Polska 64%
Norwegia (96%) Turcja 98%
W. Brytania 33% Ukraina 54%

 

** Brytyjskie studium nie odwołuje się do wskaźnika wydobywalności a ilości gazu łupkowego odnoszą się tylko do GIP. Posługując się konserwatywnymi danymi szacunkowymi dla TRR wyniosłyby 82-228 Tcf lub uwzględniałyby wskaźnik wydobywalności na poziomie 10 %.

*** Studium litewskie nie porusza czynnika wydobywalności, a ilości gazu łupkowego odnoszą się tylko do GIP (objętość gazu in situ ). Zachowawcze oszacowanie TRR (technicznie wydobywalnych zasobów) dałoby czynnik wydobywalności 3.6 ‒ 18.1 Tcf, lub czynnik wydobywalności 10%.

Pozytywny efekt ekonomiczny

Dane opublikowane w kilku raportach wykazały, że przemysł łupkowy w USA przyczynił się do stworzenia wielu miejsc pracy i miał ogromne pozytywne znaczenie gospodarcze, np. poprzez obniżenie kosztów z poziomu konsumenta gazu ziemnego i elektryczności, stymulując wzrost gospodarczy i zwiększając przychody podatkowe na poziomie federalnym, stanowym oraz państwa.

W skali globalnej, 32 % całkowitych szacowanych zasobów gazu ziemnego znajduje się w formacjach łupkowych, natomiast 10 % szacowanych zasobów ropy znajduje się w formacjach łupkowych lub formacjach zamkniętych/zaciśniętych (EIA, 2013). Dzięki potwierdzonej możliwości szybkiej produkcji w dużych wolumenach przy stosunkowo niewielkim koszcie, wydobycie ropy zamkniętej i zasobów gazu łupkowego zrewolucjonizowało amerykański przemysł wydobycia ropy i gazu ziemnego, odpowiadając za 29 % całkowitego wydobycia i produkcji ropy oraz 40 % całkowitej produkcji gazu ziemnego w Stanach Zjednoczonych w 2012 r. (EIA, 2013).

Raport „Wpływ Gazu Łupkowego na Zatrudnienie i Gospodarkę Stanów Zjednoczonych” (ang. The Economic and Employment Contributions of Shale Gas in the United States), opublikowany w grudniu 2011 roku przez IHS§, zawiera wnioski, że w roku 2010, na poziomie federalnym, stanowym i lokalnym produkcja gazu łupkowego wygenerowała kwotę 18.6 miliarda dolarów w formie podatków i federalnych opłat za prawo do eksploatacji. Analiza wskazuje również, że wkład gazu łupkowego do PKB wyniósł w 2010 r. ponad 76 miliardów dolarów. Uaktualniony raport został opublikowany w czerwcu 2012 r. („Wpływ Rozwoju Gazu Niekonwencjonalnego na Zatrudnienie i Gospodarki Stanowe”; ang. The Economic and Employment Contributions of Unconventional Gas Development in State Economies). Uwzględnia on dane dot. gazu zamkniętego oraz metanu z pokładów węgla, jak również gaz łupkowy. Przyjmuje się, że wkład przemysłu gazu niekonwencjonalnego do budżetu państwa to rocznie kwota ponad 49 miliardów dolarów, oraz że wyniesie on 197 miliardów dolarów w amerykańskim PKB do roku 2015. Ponadto, działalność sektora gazu niekonwencjonalnego utrzymała milion miejsc pracy w 2010 r. Liczba ta wzrośnie do blisko 1,5 miliona w 2015 r.

Opracowanie zatytułowane „Wydobycie i Produkcja Gazu Ziemnego i Ropy w Ohio oraz Rozwój Formacji Gazowej Utica – Analiza Wpływu Ekonomicznego” (ang. Ohio’s Natural Gas and Crude Oil Exploration and Production Industry and the Emerging Utica Gas Formation - Economic Impact Study), opublikowane we wrześniu 2011 r., podkreśla wkład ekonomiczny i korzyści dla stanu Ohio wynikające z rozwoju przemysłu gazu ziemnego i ropy. Studium to zawiera szacunkowe dane dotyczące efektów ekonomicznych wydatków planowanych przez przemysł na rozwój złóż gazu łupkowego Utica. Wyniki badań wykazały między innymi, że „do roku 2015 zostanie stworzonych ponad 204.000 miejsc pracy lub będzie finansowanych w rezultacie prac poszukiwawczych, wynajmu, odwiertów i budowy rurociągów przesyłowych na terenie formacji łupkowej Utica”. Bardziej aktualna publikacja pt. „Nowa Przyszłość Energetyczna Ameryki: Ropa Niekonwencjonalna i Rewolucja Gazowa a Gospodarka Stanów Zjednoczonych. Vol. 2 – Stanowe Przychody Gospodarcze” (ang. America’s New Energy Future: The Unconventional Oil and Gas Revolution and the US Economy. Volume 2 – State Economic Contributions), opublikowana w grudniu 2012 r. przez IHS, donosi, że w 2011 r. przemysł wydał ponad 910 milionów dolarów na stanowe i lokalne podatki w Ohio oraz że aktualnie utrzymuje 38,380 miejsc pracy powiązanych z działalnością sektora gazu i ropy. Spodziewany jest wzrost tej liczby do 143,595 do roku 2020 oraz do 266,624 do roku 2035.


§ Information Handling Services (IHS Inc.) obsługuje klientów międzynarodowych w pięciu głównych obszarach: energia, cykl życia produktu, środowisko oraz bezpieczeństwo, elektronika i media.

 

Łagodzenie efektów klimatycznych

Gaz naturalny jest najbardziej czystym spośród paliw kopalnych.  Jeśli chodzi o konwencjonalny gaz naturalny, przewaga klimatyczna nad innymi paliwami jest dobrze znana; ale w odniesieniu do gazu łupkowego, przy produkcji którego występuje emisja gazów cieplarnianych, była ona kwestionowana.  Rezultaty najnowszych badań wskazują, że przy zastosowaniu obecnie osiągalnych technologii, wpływ gazu łupkowego na klimat jest tylko nieznacznie wyższy w porównaniu z gazem konwencjonalnym, natomiast znacznie niższy w porównaniu z węglem.  Jednak większość badań wyraźnie stwierdza, iż nie ma pewnosci jeśli chodzi o wiele z przyjętych zalożeń, i że konieczne są dalsze badania. (zobacz SHIP “Climate Impact”) (Wpływ na klimat).

Jakie są zagrożenia?

Z powodu niskiej przepuszczalności skał łupkowych przy produkcji gazu z łupków stosuje się metodę szczelinowania (kruszenia) hydraulicznego. W przeszłości szczelinowaniu hydraulicznemu towarzyszyło duże zużycie wody, powstawanie dużej ilości ścieków, aktywność sejsmiczna, emisja gazów cieplarnianych oraz zatrucie wód gruntowych. Gęstość rozmieszczenia szybów, hałas spowodowany pracami oraz bardziej natężony ruch samochodów ciężarowych to dalsze powody do niepokoju dla środowiska i społeczeństwa.  Natomiast firmy eksploatujące gaz łupkowy narażone są na ryzyko ekonomiczne.

W ostatnich latach nastąpił raptowny rozwój technologii w sferze działalności związanej z gazem łupkowym i proces ten nadal trwa. Niektóre efekty oddziaływania na środowisko już zostały skutecznie zredukowane przez zastosowanie nowych zdobyczy technologii. Za dobry przykład posłużyć tu mogą redukcja emisji gazów cieplarnianych podczas produkcji gazu łupkowego i zmniejszenie zużycia świeżej wody przez zastosowanie recyklingu oraz ponowne użycie wody odzyskanej ze ścieków. Pozostałe problemy nadal wymagają uwagi badaczy i czekają na dalszy rozwój w tej dziedzinie, n. p. jak uniknąć zwiększonej aktywności sejsmicznej.

Zanieczyszczenie wody

Zanieczyszczenie wody może być spowodowane przez wyciek drogą powierzchniową lub przez wyciek z odwiertu. Przedostanie się płynów poprzez formacje skalne znajdujące się pomiędzy docelowym pokładem łupków a płytką formacją wodonośną zawierającą wodę świeżą jest w zasadzie możliwe, ale dużo mniej prawdopodobne.

Ścieki produkowane są podczas operacji związanych z gazem łupkowym głównie podczas t.zw. fazy flow-back, kiedy część płynu po zakończeniu szczelinowania hydraulicznego powraca na powierzchnię. Oprócz proppantu i substancji chemicznych, które były obecne w płynie szczelinującym, powracająca woda może zawierać także różnorodne składniki zaabsorbowane podczas kontaktu ze skałami łupkowymi, włącznie z naturalnie występującymi substancjami radioaktywnymi (NORM). Taka woda wymaga oczyszczenia zanim zostanie poddana recyklingowi lub odprowadzona do ścieków.

Cel ten można osiągnąć przez zastosowanie już istniejących technologii, nad którymi trwają prace w celu ich uefektywnienia oraz obniżenia kosztów. Jednakże miały miejsce przypadki odprowadzania zanieczyszczonej wody do rzek lub nieprzystosowanych do tego państwowych zakładów oczyszczania ścieków, jak również wycieków na skutek nieodpowiedniego obchodzenia się ze ściekami na powierzchni. Przypadki takie powinny zostać zbadane, skorygowane i, co najważniejsze, powinny stać się one lekcją na przyszłość.

Sejsmiczność indukowana

Szczelinowanie hydrauliczne powoduje miliony bardzo małych lokalnych “zdarzeń” sejsmicznych w trakcie powstawania szczelin w łupkach. Są one rejestrowane przez specjalne urządzenia, a z tego sejsmicznego efektu często korzystają operatorzy mając możliwość określenia przestrzennego i czasowego szczelin podziemnych.

Z drugiej strony, nacisk, któremu poddawane są skały w wyniku szczelinowania hydraulicznego oddziałuje wzajemnie z już istniejącym polem naprężeń pod ziemią i może wzbudzić kolejne zdarzenia sejsmiczne, o rozmiarze większym niż mikrosejsmiczność spowodowana celowo. Został udowodniony związek między wstrząsami sejsmicznymi, a hydraulicznym szczelinowaniem w pracach przy gazie łupkowym i, mimo niewielkiej skali tego zjawiska, zwrócono na to uwagę i dokonano szczegółowych badań.

Zasady najlepszej praktyki operacyjnej mającej na celu redukcję ryzyka sejsmiczności indukowanej zostały już ustalone przy produkcji energii termicznej, przy której stosuje się podobne techniki szczelinowania hydraulicznego w celu pobudzenia wypływu. Te zasady najlepszej praktyki mogą być zastosowane w bardzo podobny sposób przy eksploatacji gazu łupkowego.  Ponieważ jednak dokładna wiedza na temat panującego pod ziemią pola naprężeń oraz właściwości mechanicznych obecnych tam skał jest zawsze ograniczona, zmniejszenie ryzyka sejsmicznosci indukowanej jest sprawą złożoną i stanowi duże wyzwanie.

Emisje cieplarniane

Metan, główny składnik gazu naturalnego, może działać jak silny gaz cieplarniany, który po przedostaniu się do atmosfery przyczynia się do globalnego ocieplenia. Podczas fazy flow-back w odwiercie gazu łupkowego, kiedy płyn szczelinujący powraca na powierzchnię, niesie on ze sobą gaz naturalny uwolniony ze świeżo pękniętej szczeliny w łupkach.

W operacjach związanych z gazem łupkowym praktykowane było wypuszczanie gazu powstającego w fazie flow-back do atmosfery albo zapalanie go. Palenie gazu powoduje przemianę metanu w dwutlenek węgla, który również jest gazem cieplarnianym. Dostępne obecnie technologie, tak zwane REC (technologie ograniczenia emisji) pozwalają na wyłapanie pojawiającego się gazu już przy głowicy odwiertu. Z wielu powodów technologie REC są coraz częściej stosowane przy eksploatacji gazu łupkowego, między innymi dlatego, że sprzedaż odzyskanego gazu naturalnego przynosi zyski.

Zapotrzebowanie na wodę

Przy szczelinowaniu hydraulicznym zużywa się zróżnicowanych lecz dużych ilości wody. Woda ta może pochodzić z naturalnych źródeł, takich jak rzeki lub wody gruntowe, ale w coraz większym stopniu płyny szczelinujące są poddawane recyklingowi i używane ponownie.  Potrzeby przemysłu przy wydobyciu gazu łupkowego stanowią zwykle małą część ogólnego spożycia wody w danym regionie. Potrzebne jest jednak współdzialanie między przemysłem a władzami regionalnymi odpowiedzialnymi za planowanie gospodarki wodnej. Ogólnie mówiąc, dostęp do wody dla operacji związanych z gazem łupkowym na świecie powinna stanowić problem tylko na obszarach objętych suszą.

Ekonomia

Holistyczne spojrzenie na rozwój eksploatacji gazu łupkowego musi brać pod uwagę tak czynniki ekonomiczne, jak i ryzyko ekologiczne oraz problemy społeczne. Ryzyko ekonomiczne w przypadku szybów gazu łupkowego wywodzi się głównie z tego, że wymagane są poziome wiercenia oraz szczelinowanie hydrauliczne, co znacznie zwiększa koszty kapitałowe. Do głównych czynników ryzyka oraz niepewności ekonomicznej zalicza się: 1) błędnie ustaloną docelową produkcję gazu łupkowego na obszarze objętym badaniami; 2) istniejące od dłuższego czasu, i możliwe że także przez dłuższy czas w przyszłości, niskie ceny na światowym rynku gazu. Ekonomiczny sukces gazu łupkowego, o którym donosiły ostatnio raporty może być kontynuowany w przyszłości, ale nie stanie się to samo. 




SHIP jest wdzięczny za poparcie udzielone przez Instytut Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk (ING PAN) i wersje polskie zamieszczonych tekstów.

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 3.0 Unported
English
German
Polish

Podstawowe informacje

Podstawowe informacje