Debatę publiczna we Francji cechuje wysoka temperatura dyskusji i silny wpływ mediów. Francja jest jednym z niewielu krajów, które wprowadziły prawny zakaz stosowania techniki szczelinowania hydraulicznego, tzw. Ustawa Jacob’a [ang. Jacob Law]; zakaz został wprowadzony na bardzo wczesnym etapie debaty. Ogólnie rzecz ujmując, Francja nie zbudowała jeszcze „kultury ekstrakcji”. Blisko 75% produkowanej we Francji energii pochodzi ze źródeł atomowych. Poniższa publikacja opisuje debatę publiczną we Francji, w oparciu o publikacje prasowe, rozwój wydarzeń politycznych oraz raporty rządowe. Łączy ona najbardziej dynamiczne wydarzenia w 3 główne przedziały czasowe w latach 2011-2014.

Ruchy społeczna i zabraniająca szczelinowania Ustawa Jacob’a, rok 2011

Debata łupkowa została we Francji bardzo mocno upolityczniona na bardzo wczesnym etapie, z uwagi na silne lokalne ruchy społeczne. Pierwsze publiczne spotkanie informacyjne na temat gazu łupkowego zostało zorganizowane przez José Bové w dniu 20 grudnia 2010 r., w Saint-Jean-du-Bruel w regionie Larzac. José Bové, europejski parlamentarzysta z ramienia koalicji partii zielonych EELV, również znany francuski polityk i działacz, był osobą kluczową, która wykorzystała swoją popularność w mediach i pomogła w budowaniu zbiorowego oporu obywatelskiego przy pracach nad rozwojem sektora gazu łupkowego. Bardzo szybko zaczęto tworzyć grupy obywatelskie w różnych regionach, począwszy od Larzac, następnie w Ardèche – były to obszary objęte w pierwszych pozwoleniach na poszukiwanie gazu łupkowego, wydanych w 2010 r. Trzy pozwolenia na poszukiwanie gazu łupkowego na południu (Montélimar, Villeneuve de Berg oraz Nant) zostały przydzielone 1) Schuepbach Energy, spółki powiązanej później z GDF-Suez, 2) Total E&P France oraz 3) Devon Energie Montélimar SAS. Licencje te zostały wydane przez Jean-Louisa Borloo, ówczesnego ministra środowiska. Lokalni politycy rozpoczęli mobilizację przeciwko gazowi łupkowemu. Niektórzy z nich narzekali, że nie zostali wcześniej poinformowani i usłyszeli o wcześniejszym wydaniu pozwoleń z mediów. Istnieje taka możliwość ponieważ we Francji prawo własności dot. zasobów znajdujących się pod ziemią należy do państwa (w odróżnieniu od uprawnień właścicieli ziemi na terenie Stanów Zjednoczonych) i wiąże się z wyrażeniem zgody przez krajowe ministerstwo środowiska. Do wzrostu siły i znaczenia poszczególnych ruchów przyczyniła się również polityczna okazja w postaci zbliżających się wyborów samorządowych w marcu 2011 r. W dniu 11 stycznia, José Bové opublikował  petycję do rządu aby ten zakazał szczelinowania, pod nazwą „Gaz de schiste non merci”, nawiązując tym samym do tego samego sloganu, który wcześniej różnego rodzaju ruchy wykorzystywały do walki z GMO. Trzy miesiące później została podpisana przez 100,000 ludzi. Główne zagadnienia, do których odwoływała się petycja były następujące:

• rząd wydał pozwolenia bez wcześniejszego poinformowania lokalnych interesariuszy;
• w Stanach Zjednoczonych można zaobserwować zniszczenia środowiskowe będące skutkiem stosowania techniki szczelinowania;
• wydobycie gazu łupkowego pozostaje w sprzeczności z zaangażowaniem Francji w obniżenie emisji węgla;
• sygnatariusze petycji poprosili tym samym rząd aby natychmiast opublikował moratorium na wszelkie działania związane z ropą i gazem łupkowym oraz aby wycofano wcześniej przyznane licencje.

W dniu 11 lutego 2011 r. Nathalie Kosciusko-Morizet, ówczesna Minister Środowiska, faktycznie zawiesiła wszystkie pozwolenia oraz działania badawczo-poszukiwawcze dot. gazu łupkowego we Francji. Następnie premier Francji przedłużył moratorium o kilka miesięcy. Nie wystarczyło to jednak aby uspokoić nastroje społeczne. W dniu 26 lutego, zorganizowano pierwszą manifestację przeciwników gazu łupkowego. Wzięło w niej udział 10-20,000 uczestników. Główne obawy dot. rozwoju sektora gazu łupkowego pozostawały niezmienne – dotyczyły potencjalnego zanieczyszczenia wody pitnej, szkód dla turystyki lokalnej oraz działalności rolnej.

Jednym z najsilniejszych i najsprawniej mobilizujących się społeczności obywatelskich pozostaje collectif 07 z regionu Ardèche. Społeczność ta pomogła w utworzeniu innych grup aktywizmu społecznego sprzeciwiających się szczelinowaniu, zarówno na terenie Francji jak i poza jej granicami. Możliwe, że jednym z kluczowych czynników, które doprowadziły do silnej mobilizacji w fazie początkowej było ukazanie się filmu „Gasland”, a w szczególności zaistnienie obawy, że woda pitna może ulec skażeniu. Dobrze zapamiętana scena, w której mieszkaniec domu znajdującego się w sąsiedztwie wiertni podpala wodę w kranie szybko zyskała międzynarodowy rozgłos [SHIP article]. We Francji, niemalże każda sesja informacyjna powiązana ze szczelinowaniem zawierała przynajmniej jeden cytowany fragment z filmu „Gasland”. O ile sam film był na początku kontestowany, mające luźną strukturę jednocześnie sprawną sieć powiązań organizacje obywatelskie były w stanie szybko wykorzystać argumenty przeciwko gazowi łupkowemu, w oparciu o doświadczenia amerykańskie. Przytaczano przykłady ze Stanów Zjednoczonych (które przemysł w większości odrzucał), w których szczelinowanie powodowało szkody środowiskowe. W okresie tymczasowego moratorium, w lutym 2011 r., razem z ministerstwem gospodarki, ministerstwo środowiska opublikowało badania, w celu poinformowania rządu w zakresie ekonomicznych, technicznych, prawnych, społecznych i środowiskowych zagadnień związanych z potencjalnym rozwojem ropy i gazu łupkowego na terenie Francji. Badanie to zostało przeprowadzone przez publiczne instytuty z ramienia poszczególnych ministerstw: CGIET (Conseil général de l'industrie, de l'énergie et des technologies) oraz CGEDD (Conseil Général de l'Environnement et du Développement Durable). Pierwsza wersja raportu została przekazana na ręce rządu w dniu 21 kwietnia 2011 r.
Główne wnioski z niego płynące wymieniono poniżej:

• Potencjał ekonomiczny pozostaje niepewny dopóki nie zostaną przeprowadzone odwierty rozpoznawcze, natomiast dane szacunkowe mówią o liczbach ok. 100 milionów m³ dla ropy łupkowej i 5000 miliardów m³ dla gazu łupkowego, co czyni Francję jednym z najbardziej obiecujących krajów w Europie;
• Technika szczelinowania hydraulicznego może zostać w znaczącym stopniu udoskonalona pod względem wydajności i potrzeb ochrony środowiska;
• Szczelinowanie powinno się przeprowadzać wyłącznie pod rygorystyczną kontrolą i do celów związanych z badaniami naukowymi, tak by zweryfikować potencjał;
• Dla gospodarki oraz zatrudnienia szkodliwe byłoby nie oszacowanie potencjału tego źródła zasobów;
• Konieczna reforma w prawie górniczym powinna nakładać wymóg otwartych spotkań konsultacyjnych przed wydaniem pozwoleń;
• Uregulowania dotyczące technik wydobycia węglowodorów powinny zostać zaktualizowane/dostosowane i mogą zawierać sugestie dotyczące najlepszych praktyk (np. ograniczające liczbę wykorzystywanych dodatków);
• Prawo podatkowe powinno zostać dostosowane tak aby odpowiadało potrzebom społeczności lokalnych;
• Po 2-3 latach badań naukowych może zostać podjęta racjonalna decyzja dotycząca tego czy wykorzystywać te zasoby na terenie Francji.

Równolegle, Zgromadzenie Ogólne, w szczególności jego Komisja ds. Zrównoważonego Rozwoju [ang. Sustainability Commission], zleciło badania o charakterze informacyjnym, dotyczące gazu i ropy łupkowej, przeprowadzone przez deputowanych Francois-Michel Gonnot oraz Philippe Martin (ten ostatni miał zostać ministrem środowiska w 2013 r.). Raport ten został opublikowany w dniu 8 czerwca 2011 r.. Jego celem jest dostarczenie obiektywnych informacji dotyczących technicznych, ekonomicznych, środowiskowych oraz prawnych uwarunkowań dla rozwoju gazu łupkowego, jak również w kontekście dynamiki międzynarodowej. Deputowani podkreślają, że międzynarodowe konsekwencje decyzji innych krajów wpłyną również na Francję. Ostatecznie przewidują trzy scenariusze:

1. Wydobywaj gaz łupkowy: jeśli naukowcy uważają, że ryzyka w wymiarze środowiskowym są „kontrolowalne”, może to pozytywnie wpływać na rozwój gospodarczy;
2. Wydobywaj gaz łupkowy w nieco odleglejszej perspektywie czasowej: może to dać Francji przewagę konkurencyjną jeśli nie pojawią się żadne alternatywne źródła energii;
3. Nie wydobywać gazu łupkowego: może to odnieść pozytywne skutki dla rozwoju źródeł odnawialnych; rozwój ten musiałoby jednak przebiegać równolegle z rygorystycznymi ograniczeniami dotyczącymi importu paliw kopalnych.

31 marca, Christian Jacob złożył propozycję ustawy; deputowany partii UMP oraz 124 deputowanych reprezentujących większość podpisali propozycję ustawy Jacob’a. Na ówczesnym etapie, blisko 90,000 osób podpisało petycję anty-łupkową. W kwietniu 2011 r., niezadowolenie osiągnęło najwyższy pułap, a Zgromadzenie Narodowe przegłosowało propozycję ustawy zakazującej szczelinowania zaplanowanego na dzień 11 maja 2011 r. Przedstawiciele przemysłu również starali się wpłynąć na proces ustawodawczy. W szczególności zawodowe stowarzyszenie wiertników wystosowało kilka otwartych listów do rządu. Ich inicjatywy nie wzbudzały jednak zainteresowania mediów. Jeden z bardzo niewielu artykułów, dotyczący listu z dnia 11 kwietnia 2011 r., został obrazowo zatytułowany: „Gaz łupkowy: wiertnicy chcą być wysłuchani”.

Ostatecznie ustawa Jacob’a została opublikowana w narodowym dzienniku w dniu 14 lipca 2011 r. (podsumowanie procedury ustawodawczej znajduje się na stronie senatu). Ustawa skupia się na zakazie stosowania techniki szczelinowania hydraulicznego w przypadku wydobycie niekonwencjonalnego gazu i ropy z pokładów łupkowych. Ustawa wprowadza również dwie wytyczne, które mają służyć promowaniu badań i zbieraniu informacji: 1. Badania poszukiwawcze do celów naukowych są dozwolone, oraz 2. Ma zostać utworzona wielopartyjna komisja, która ustali społeczne rekomendacje dot. metod, z wykorzystaniem których możliwe będzie prowadzenie badań. Rok po ogłoszeniu wspomnianej ustawy, rząd miał otrzymać raport. W swoim raporcie uzupełniającym CGIET oraz CGEDD wspominają, że komisja ta miała zostać powołana wkrótce. Do dnia dzisiejszego jednak nie istnieje komisja, która miała zostać utworzona zgodnie z ustawą Jacob’a. Jest to jeden z tych problemów, które ściągają krytyczne głosy po stronie zarówno przychylnych polityków jak i samego przemysłu.

Wspomniane wcześniej trzy koncesje, Villeneuve de Berg, Nant oraz Montélimar, nie były jedynymi, jednak to te trzy ściągnęły najwięcej krytyki. Oficjalnie anulowano je w październiku 2011 r. Schuepbach Energy złożyło „zapytanie w sprawie zgodności konstytucyjnej” (QPC) aby zakwestionować zgodność ustawy Jacob’a z konstytucją. Wniosek ten trafił do sądu konstytucyjnego (conseil constitutionnel) jednak został ostatecznie odrzucony w dniu 13 października 2013 r..

Debaty na temat zmian w energetyce oraz badania pod kątem znalezienia technik alternatywnych do szczelinowania 2012/13

Po wyborach prezydenckich wiosną 2012 r., nowy prezydent Francois Hollande zainicjował ogólnonarodową debatę obywatelką dotyczącą transformacji sektora energii we Francji. Głównym celem tej narodowej debaty na temat transformacji w energetyce było zaangażowanie obywateli i dostarczenie stosownych informacji do rządowego projektu ustawy dotyczącego zmian w energetyce. Prawodawstwo dotyczące zmian w sektorze energetyki było jednym z głównych punktów w manifeście wyborczym Hollande’a, włączając zredukowanie do poziomu 50% zależności Francji od źródeł energetyki jądrowej do 2025 roku oraz znaczący rozwój energetyki odnawialnej. We wrześniu 2012 r., zorganizował on konferencję środowiskową, która przygotowała podwaliny pod konsultacje społeczne w trakcie kolejnych miesięcy. Z tej okazji, w dniu 27 września 2012 r., 22 liderów sektora przemysłowego wystosowało wspólny list do rządu, prosząc o wznowienie debaty na temat francuskiego potencjału wydobycia gazu z pokładów łupkowych. Zabiegają w nim o ogólnonarodową debatę na temat gazu łupkowego, która zintegruje „wszystkich zaangażowanych interesariuszy, obywateli, organizacje pozarządowe, przedstawicieli przemysłu oraz badaczy”. Podkreślają, że Francja ma „obowiązek zbadać swoje zasoby” oraz, że gaz łupkowy mógłby być krokiem w stronę zwiększonej konkurencyjności kraju. Analogicznie, raport na temat konkurencyjności gospodarczej, zamówiony przez nowy rząd, tzw. „raport Gallois”, opublikowany w dniu 5 listopada 2012 r., odwołuje się w sposób korzystny do gazu łupkowego jako potencjalnej szansy dla rozwoju gospodarczego.

OPECST (Office parlementaire d'évaluation des choix scientifiques et technologiques) zostało zlecone badanie mające na celu znalezienie alternatywnych dla szczelinowania technologii wydobycia. Ta misja biura parlamentarnego została poprowadzona przez deputowanego Christiana Bataille oraz senatora Jean-Claude’a Lenoira. Raport OPECST potwierdził, że szczelinowanie jest jedyną dotychczas znaną, skuteczną technologią służącą wydobyciu niekonwencjonalnych węglowodorów. Wstępny raport został opublikowany w dniu 5 czerwca 2013 r., tak by jego rekomendacje mogły stanowić wkład do zmierzającej ku końcowi ogólnonarodowej debaty na temat transformacji sektora energii. Ostateczna wersja raportu została przyjęta przez OPECST w dniu 26 listopada 2013 r. Raporty te wywołały wiele kontrowersji i debat. Zawierały następujące propozycje (główne):

• Zbadać zasoby gazu i ropy łupkowej na terenie Francji;
• Przeprowadzić badania w zakresie alternatywnych technologii w celu dalszej poprawy istniejących rozwiązań;
• Wykorzystać zasoby łupkowe by sfinansować transformację energetyki;
• Zreformować ustawę górniczą aby ujednolicić rozwój gazu łupkowego z interesami lokalnymi.

W dniu 25 czerwca, Delphine Batho, ówczesny minister środowiska, oficjalnie unieważnił jedną z koncesji na wydobycie ze źródeł niekonwencjonalnych, przyznaną firmie Hexagon Gas w 2010 r.. Została zwolniona z pełnienia funkcji w dniu 2 lipca 2013 r. Wspomniana minister środowiska została usunięta z funkcji dokładnie w dniu, w którym publicznie skrytykowała cięcia budżetowe w ministerstwie środowiska. Później odwoływała się do związku pomiędzy jej agresywnym odejściem a lobbingiem przemysłowym firmy Vallourec, francuskiej korporacji wielonarodowej – wiodącego producenta na świecie w segmencie rur wiertniczych, który zwiększył zakres prowadzonej działalności dzięki rozwojowi sektora łupkowego w Stanach Zjednoczonych. Oskarżenie to zostało szeroko rozpowszechnione przez media i naturalnie spotkało się z szeroką krytyką przedstawicieli sektora jak również przychylną reakcją frakcji środowiskowych.

Jak już wcześniej wspomniano, przemysł prawie nie uczestniczył w debacie publicznej w mediach w początkowym okresie ruchów społecznych, jednak pod koniec okresu debat na temat transformacji energetyki, latem 2013 r., stowarzyszenia przemysłowe takie jak Ufip (Union française des industries pétrolières) i MEDEF (Mouvement des entreprises de France), były coraz bardziej aktywnymi uczestnikami debaty. MEDEF opublikowało swoje propozycje dot. narodowej debaty na temat transformacji energetyki. Ich priorytety na rzecz konkurencyjności gospodarczej odwoływały się do utrzymania energii ze źródeł jądrowych oraz rozwoju sektora gazu łupkowego. Podobne argumenty przytaczała Ufip.

Pod koniec ogólnokrajowej debaty na temat transformacji sektora energii, odbyły się dwie niezwykłe debaty: pierwsza z nich miała miejsce dnia 27 czerwca 2013 roku. W jej trakcie przedstawiano perspektywy dla cen energii oraz wpływu jaki gaz łupkowy wywiera na światowe rynki; druga dotyczyła konkretnie gazu łupkowego i odbyła się w dniu 3 lipca, z udziałem 6 ekspertów. Eksperci z trudnością reprezentowali wspólne stanowisko w trakcie sesji pytań i odpowiedzi; kluczowe liczby i hipotezy, na których oparte były argumenty „za” i „przeciw” były powszechnie kontestowane. Gdy w dniu 18 lipca 2013 r. opublikowano oficjalną wersję wniosków z debaty na temat transformacji energetycznej, branżowe stowarzyszenie MEDEF ich nie przyjęło. Były one krytyczne wobec sektora energetyki jądrowej i odrzucały gaz łupkowy.

O ile wskazana dynamika dowodzi, że pewne głosy za gazem łupkowym mogą rosnąć w siłę - nawet minister do spraw konkurencyjności gospodarczej, Arnaud Montebourg, wypowiadał się na korzyść gazu łupkowego w mediach; Prezydent Hollande wielokrotnie potwierdził, że nie dojdzie do poszukiwania ani wydobycia gazu łupkowego za jego prezydentury. O ile finalny raport OPECST, na korzyść gazu łupkowego, został opublikowany w listopadzie 2013 r., rząd wciąż wysyła sygnały wskazujące na opór, np. dodatkowe siedem pozwoleń dot. ropy łupkowej zostało oficjalnie anulowane.

Rozwój sytuacji politycznej w 2014 r.

W dniu 22 stycznia 2014 r., Komisja Europejska opublikowała swoje rekomendacje dotyczące minimalnych zasad wydobycia i produkcji węglowodorów (takich jak gaz łupkowy) z wykorzystaniem wysoko-wolumenowego szczelinowania hydraulicznego. Ogłoszenie to wznowiło korzystne dla sektora gazu łupkowego wystąpienia w prasie ministra Arnaud Montenbourga. Kryzys krymski podnosi pytania i obawy dot. bezpieczeństwa energetycznego na poziomie europejskim. W marcu, amerykański prezydent Barack Obama nawoływał do państw UE aby zmniejszały swoją zależność energetyczną; Parlament Europejski zagłosował na korzyść zwolnienia gazu łupkowego z oceny wpływu środowiskowego. Dynamika dyskusji na szczeblu międzynarodowym wpływa również na debatę we Francji. W 2014 r. odniesienia w prasie francuskiej do Unii Europejskiej, Komisji i Parlamentu znacząco zwiększyły swoją liczebność.

Finalnie, były prezydent, Nicolas Sarkozy, ogłosił swoją kandydaturę na przewodniczącego swojej partii (pierwszy krok w stronę wyborów prezydenckich we Francji) we wrześniu 2014 r. W swoim pierwszym publicznym spotkaniu po wspomnianym publicznym ogłoszeniu, które miało miejsce 25 września, w sposób przychylny odniósł się do tematu gazu łupkowego; wskazał na przykład Ameryki i dodał, że „nie może zaakceptować sytuacji, w której Stany Zjednoczone osiągnęły niezależność energetyczną dzięki gazowi łupkowemu a Francja nie może odnosić korzyści płynących z wykorzystania tego nowego źródła energii, w chwili gdy nasze terytorium i nasze rodziny nęka bezrobocie, to nie do przyjęcia”¹.  Warto na to wskazać w szczególności z uwagi na fakt, że to właśnie za jego prezydentury ustawa Jacob’a weszła w życie. Nathalie Kosciusko-Morizet, była minister środowiska piastująca stanowisko gdy wspomniany ruch społeczny wystartował, zdystansowała się od Nicolasa Sarkozego w tej sprawie. Ségolène Royal, obecna minister środowiska (czwarta od momentu objęcia urzędu przez Hollande’a), wyraźnie potwierdziła, w odpowiedzi na wypowiedź Sarkozy’ego sprzeciw rządu wobec gazu łupkowego, oraz, że nie będzie ani poszukiwania ani wydobycia gazu łupkowego: „Wszystkie publiczne i prywatne środki zostaną skoncentrowane na rozwoju odnawialnych źródeł energii”². Royal później zaprezentowała projekt ustawy dotyczącej transformacji w energetyce, nad którym w dniu 14 października odbyło się głosowanie w Zgromadzeniu Narodowym. Główne aspekty tej ustawy, do realizacji której przydzielono 10 miliardów euro, to:

• 100% budynków będzie miało status „niskoenergetycznych” do roku 2050 dzięki prawnemu obowiązkowi dot. rozwiązań stosowanych w zakresie zużycia energii, przy wsparciu fiskalnym oraz innych formach wsparcia finansowego (szczególnie pomoc dla gospodarstw rodzinnych mających niski przychód);
• zmniejszyć udział energii jądrowej w produkcji elektryczności do poziomu 50% do roku 2015 oraz dalej pracować nad odnawialnymi źródłami energii z wykorzystaniem zwiększonego, specjalnego funduszu inwestycyjnego;
• zwiększyć wykorzystanie pojazdów z napędem elektrycznym poprzez instalację stacji załadunku oraz zachęty finansowe;
• zredukować odpady o 50%, włączając zakaz stosowania jednorazowych reklamówek i naczyń.

Niniejsza ustawa wskazuje na intencję rządu francuskiego aby propagować przemiany w energetyce bez udziału gazu łupkowego i znacząco zmniejsza wykorzystanie energii ze źródeł jądrowych. Pytania dotyczące konkurencyjności, bezpieczeństwa energetycznego i zmniejszania zależności energetycznej konkretnie od rosyjskiego gazu, stanowią ważne czynniki motywacyjne na szczeblu europejskim. Ponieważ Polska i Wielka Brytania idą dalej w poszukiwaniach gazu łupkowego a w Niemczech wciąż toczy się debata na temat prawnych ograniczeń, w ramach których należy pozwolić lub nie na szczelinowanie na terenie Niemiec, wciąż nie wiadomo czy stanowisko Francji stanie się bardziej otwarte na wydobycie gazu łupkowego lub czy utrzyma ona swoje dotychczasowe rygorystyczne stanowisko „na nie”. Zarówno zwolennicy jak i przeciwnicy myślą już do przodu przez pryzmat następnych wyborów prezydenckich w 2017 r., które mogą przynieść nowe bodźce, w tym lub innym kierunku.

1 Przetłumaczone przez autora. Oryginalny cytat : "Je ne peux pas accepter que les Etats-Unis soient devenus du point de vue de l'énergie indépendants grâce au gaz de schiste et que la France ne puisse pas profiter de cette nouvelle énergie alors que le chômage ravage tant de nos territoires et tant de nos familles, c'est inacceptable."

2 Przetłumaczone przez autora. Oryginalny cytat : "Tous nos moyens publics et privés doivent être sur les économies d'énergie et les énergies renouvelables"